Ở giải Chicago Marathon 2024, Ruth Chepngetich gây rúng động làng chạy marathon thế giới với chức vô địch cùng kỷ lục 2:09:56 – phá cột mốc sub 2:10 được cho là bất khả thi với nữ, đồng thời châm ngòi cho một cuộc tranh luận không có hồi kết với hàng loạt ý kiến của các chuyên gia cùng những chân chạy kỳ cựu.
Năm 2015, bộ ba nhà khoa học của đại học Michigan do Sandra Hunter – một trong những chuyên gia hàng đầu thế giới về hiệu suất thi đấu của các VĐV nữ – đã viết một bài báo khoa học có tựa đề “Chạy marathon trong 2 giờ: Quy đổi tương đương thế nào với các chân chạy nữ?” đăng trên tạp chí Sinh lý học ứng dụng. Bài báo kết luận rằng mốc này đã bị Paula Radcliffe phá từ năm 2003 bằng kỷ lục thế giới 2:15:25.
Tính từ thời điểm 2015, kỷ lục nam đã giảm 1,9% xuống 2:00:35 (Eliud Kipchoge đạt mốc 1:59:41 nhưng không phải ở giải chính thức). Kỷ lục của nữ, sau thông số 2:09:56 của Ruth Chepngetich tại giải Chicago Marathon năm nay thậm chí giảm tới 4%. Kết luận Radcliffe chạy đạt mức tương đương sub-2:00 thì còn tranh cãi chứ thông số của Chepngetich thì không hẳn. Đấy là màn trình diễn marathon xuất sắc nhất lịch sử ở mọi chiều cạnh – dĩ nhiên chọc vào tổ ong vò vẽ.
Kỷ lục thế giới của Chepngetich gây ra phản ứng trái chiều dữ dội chưa từng có. Các nghị sĩ Kenya yêu cầu đồng sáng lập Robert Johnson của trang tin chạy bộ hàng đầu Letsrun xin lỗi vì đã hỏi Chepngetich ở buổi họp báo rằng “Nhiều người nghĩ rằng thời gian nhanh quá nên bạn đã dùng doping. Bạn muốn nói gì với họ?”. Cựu vô địch Boston Marathon kiêm nhà báo kỳ cựu Amby Burfoot nói rõ: “Chúng ta không có bằng chứng nhưng chúng ta biết điều gì xảy ra.”
Làm cách nào một chân chạy nữ có thể rút được thời gian 5 phút so với mốc được cho là tương đương sub-2:00 của nam? Chúng ta không thể không thể trả lời rõ ràng câu hỏi đó nhưng có những khía cạnh khoa học đáng để xem xét rằng một thời đại mới đã tới.
Công nghệ giày chạy mang lại lợi thế cho nữ
Chúng ta đều biết rằng siêu giày khiến cho các kỷ lục chạy bộ được viết lại liên tục từ năm 2016. Nhưng vì sao nữ có vẻ tăng kỷ lục nhanh hơn nam? Thống kê chỉ ra rằng thành tích của nữ tăng nhanh hơn gấp đôi của nam. Ở những cự ly khác cũng vậy: kỷ lục 10km của nữ tăng 5,4% và bán marathon tăng 3,5%; trong khi nam chỉ tăng tương ứng 1,2% và 1,5%.
Có một vài lý do khả dĩ. Một trong đó là yếu tố văn hóa xã hội: các chân chạy nam Đông Phi thoongs trị làng chạy bộ quốc tế nhiều thập kỷ nhưng các chân chạy nữ mới chỉ nổi lên gần đây nên nhiều tài năng còn chưa được khám phá. Hoặc có lẽ, tương tự như chất cấm steroid đồng hóa của khối Đông Âu những năm 1980, có một dạng thức doping nào đó chưa bị phát hiện đang hỗ trợ cho nữ tốt hơn nam.
Một khả năng khác được đưa ra trong một bài viết gần đây trên tạp chí Frontiers in Sports and Active Living là nữ được lợi nhiều hơn từ siêu giày. Nhóm nghiên cứu do Joel Mason thuộc đại học Friedrich Schiller (Đức) đưa ra nhiều giả thuyết về nguyên nhân siêu giày phù hợp với nữ hơn.
Một giả thuyết là dù gì các chân chạy nam cũng cao to hơn trong khi độ dày tối đa của lớp đế giữa chỉ 40mm, có nghĩa là chiều dài hiệu của của chân ở nữ sẽ được tăng nhiều hơn. Thể trọng thấp hơn càng khiến lớp đế giữa không bị ép đến cực độ khi chạy. Nếu độ dày của lớp đế giữa tỉ lệ thuận với cỡ giày thì theo lý thuyết sự khác biệt giữa nam và nữ sẽ giảm đi hoặc không còn.
Có cả những giả thuyết về sự khác nhau trong mức độ đàn hồi cơ bắp giữa nam và nữ khiến nữ có lợi hơn từ giày. Cộng với sự thật trần trụi rằng chân nữ giới ngắn hơn nên chạy nhiều bước hơn và “tạo nhiều cơ hội cho siêu giày chạm đất hơn nên có thể thu được nhiều lợi ích hơn.”
Những cơ chế trên chỉ là giả định nhưng dữ liệu thi đấu cho thấy rõ ràng rằng các chân chạy nữ cải thiện thành tích nhanh hơn. Điều đó khiến thông số sub-2:10 của Chepngetich dễ chấp nhận hơn nhưng vẫn giải thích được vì sao cô vượt trội hơn những chân chạy nữ – vốn cũng thu được lợi ích tương tự. Kỷ lục cũ (thiết lập năm ngoái) là 2:11:53; thông số xếp liền sau là 2:13:44. Khoảng cách giữa kỷ lục của Chepngetich với thông số xeeos thứ 3 lên tới 3 phút 48 giây. Để so sánh, có tới 49 chân chạy nam có thông số nằm trong khoảng cách biệt 3:48 với kỷ lục thế giới của nam.
Những nguyên nhân khác
Tại sự kiện Breaking 2 do Nike tổ chức năm 2017, nhãn hàng thực hiện hàng loạt động thái hỗ trợ Eliud Kipchoge và đội ngũ dẫn tốc để đạt mục tiêu: phân tích tập huấn bằng kỹ thuật cao, thiết kế đường chạy mới, cảm ứng oxy đeo được… Nhưng chốt lại chỉ có hai can thiệp là mang lại tác dụng: siêu giày và sắp xếp đội ngũ dẫn tốc.
Vẫn còn nhiều tranh cãi về việc sắp xếp đội ngũ dẫn tốc có tác dụng thế nào với chạy marathon (vai trò của việc này không rõ ràng như đua xe đạp). Một bài phân tích năm 2022 kết luận rằng 7 người dẫn tốc xếp thành hình mũi tên hỗ trợ Kipchoge giúp anh tăng được tới hơn 5 phút so với chạy một mình. Thông số này nhiều đến mức đáng ngạc nhiên, và khi so sánh với những gì Kelvin Kiptum làm khi phá kỷ lục thế giới vào năm ngoái thì lại càng khó chấp nhận.
Chepngetich được hai người dẫn tốc nam hỗ trợ gần như suốt quãng đường, nhờ thế mang lại lợi ích về tinh thần cho cô (tương tự đèn tốc độ khi chạy ở sân vận động). Nhưng chuyên gia cơ sinh học Rodger Kram thuộc đại học Colorado chỉ ra rằng Chepngetich chạy phía sau và giữa những người dẫn tốc chứ không hẳn chạy sau lưng một người.
Theo một nghiên cứu khác xuất bản năm 2022 về so sánh các kiểu sắp xếp người dẫn tốc, tính toán về thuyết thì đội ngũ dẫn tốc giúp Chepngetich giảm được 1,6 phút so với chạy một mình. Nếu chạy thành một hàng với 1 người dẫn tốc chạy trước và một người chạy sau lưng, cô sẽ rút được tới 2,6 phút.
Cần lưu ý rằng thành tích của Chepngetich không phải kết quả của mọi nhân tố được sắp xếp hoàn hảo. Ngược lại, cô có thể đạt thành tích tốt hơn. Phân chia tốc độ của cô cho thấy điều đó: cô chạy nửa đầu quãng đường với thời gian 1:04:16 rồi chậm hơn ở nửa sau với thông số 1:05:40, và điều này các nhà khoa học cho rằng không phải cách tốt nhất để chạy marathon.
Chepngetich có dùng doping?
Liwj thế của nữ khi dùng siêu giày giải thích vì sao kỷ lục của Chepngetich còn hơn cả Kiptum. Hơn nữa, cần lưu ý rằng Chepngetich sử dụng mẫu Alphafly 3 mới còn trước đó cô dùng mẫu Vaporfly. Cô cũng lần đầu tiên dùng gel Maurten lỏng để bổ sung carbohydrate.
Với các dữ kiện này, người ta dễ dàng lập ra được một ca về trường hợp Chepngetich ở tuổi 30 lại đột nhiên thi đấu tốt hơn hẳn trước đó. Liệu đó có phải chỉ đơn thuần là tượng tượng? Sau rốt, người đại diện của Chepngetich là Federico Rosa vốn đứng sau không ít chân chạy tiếng tăm dính líu đến chất cấm, chẳng hạn chân chạy nhiều lần vô địch giải Boston và Chicago Rito Jeptoo cùng HCV Olympic 2016 Jemima Sumgong.
Liệu Chepngetich có dùng doping? Câu hỏi này rất khó trả lời dứt khoát. Thường thì thành tích tốt đột ngột sẽ là bằng chứng về doping – theo cách tiếp cận được gọi là “phân tích hiệu suất”. Nhưng như thế không có nghĩa là ai đó dùng chất cấm mà chỉ nên xét nghiệm cẩn thận người đó hơn mà thôi. Thành tích của Chepngetich dấy lên nhiều vấn đề: thông số thời gian; mức độ cải thiện hiệu suất quá nhanh ở tuổi 30; mối liên quan của cô với Rosa; thực tế rằng Kenya có tới 106 VĐV điền kinh bị cơ quan Liên chính Điền kinh Quốc tế treo giò.
Một lần nữa cần nhắc lại rằng không thể kết luận về doping chỉ qua những dữ liệu trên mà chỉ nên giả định rằng ai cũng có khả năng dùng doping chứ không phải chắc chắn về điều đó.
Còn một chi tiết rất đáng lưu ý nữa. Thông số nửa đầu của Chepngetich (1:04:16) thật sự điên rồ nhưng không phải chưa từng có. Cũng ở giải Chicago năm ngoái, cô đạt thời gian 1:05:42; năm 2022 là 1:05:44. Ở những giải đó, cô sa sút hẳn ở nửa sau nhưng luôn tin tưởng mình chạy được sub-2:10. Bước ngoặt như thế chỉ xảy ra khi người ta tin điều đó là khả thi – và bây giờ Chepngetich làm được, những chân chạy khác có lẽ sẽ cố gắng theo bước cô.
(VnRun tổng hợp)
