Lời nguyền với các chân chạy Kenya

Lần chạy cuối cùng của Kelvin Kiptum bắt đầu ở khu mỏ ’s final run began at an abandoned fluorite bỏ hoang thuộc thung lũng Rift của Kenya. Lúc đó là 6 giờ sáng Chủ nhật ngày 11 tháng 2 năm 2024. Từ 2 tiếng trước anh đã dậy khi vợ và 2 đứa con trai còn đang say giấc, để lên chiếc Toyota Premio màu bạc tới đón HLV Gervais Hakizimana và 3 bạn tập, vượt con đường đầy bụi bặm lên vùng thung lũng, dừng ở cửa khu mỏ. Trời còn tối nhưng vùng nông thôn này đã trở nên sống động với tiếng chim líu lo cùng tiếng lục lạc leng keng của đàn bò thả sớm.

Sau khi khởi động, anh bắt đầu cữ chạy 35km về nhà, Hakizimana lái xe đi theo. Đường chạy đầy thử thách với nhiều khúc cua, đưa Kiptum từ vùng thung lũng nhiệt đới đầy bóng cây xoài và bao báp tới khu vực cao nguyên mát mẻ hơn đầy bóng tuyết tùng và bạch đàn.

Lối tập luyện này Kiptum thực hiện gần như hàng ngày, biến anh thành chân chạy marathon nhanh nhất hành tinh. Đạt được điều đó không dễ. ở thung lũng Rift – quên hương của những chân chạy tốt nhất thế giới – bạn phải thật đặc biệt thì mới được chú ý. Hầu hết sự nghiệp của Kiptum cũng như vậy, anh đạt kết quả tốt tại một số giải bán marathon nhưng chưa bao giờ là một ngôi sao. Rồi vào tháng 12 năm 2022, anh chạy giải marathon đầu tiên ở Valencia (Tây Ban Nha), đạt thông số tốt thứ 4 trong lịch sử và hơn người về sau vài phút. Anh tìm ra được thế mạnh của mình và thành công hơn cả tưởng tượng.

Trong vòng hơn 10 tháng sau đó, Kiptum đạt thêm 2 thông số chạy marathon trong top 7 lịch sử. Tháng 10 năm 2023, tại Chicago, anh hoàn tất cự ly 42km trong 2:00:35, phá kỷ lục thế giới của người đàn anh Eliud Kipchoge (vốn được coi là chân chạy marathon vĩ đại nhất mọi thời đại).

Chỉ 2 tháng nữa là Kiptum sẽ tham gia giải marathon tiếp theo ở Rotterdam với hy vọng trở thành chân chạy đầu tiên phá mốc 2 giờ tại một giải chính thức (năm 2019 Kipchoge đạt thành tích 1:59:40 nhưng không đủ chuẩn để công nhận kỷ lục). “Anh ấy rất quyết tâm”, người bạn tập Hillary Kipchumba cho biết. “Chúng tôi đều cho rằng anh ấy sẽ đạt thành tích 1:58.”

Nhưng Kiptum không bao giờ tham gia một giải chạy nào nữa. Tối Chủ nhật đó, mặc dù phải tập luyện vất vả vào sáng hôm sau, anh vẫn quyết định cùng HLV Hakizimana và người bạn có tên Sharon Kosgei tới thành phố nửa triệu dân Eldore – thủ phủ không chính thức của ngành công nghiệp chạy bộ Kenya.

Trước 11 giờ đêm, trên đường về nhà ở thị trấn nhỏ Chepkorio, Kiptum mất lái, đâm vào một gốc cây. Cả anh và Hakizimana đều thiệt mạng, Kosgei ngồi ở ghế sau nên sống sót. Cuộc điều tra của cảnh sát cho thấy chiếc xe lúc đó đi với tốc độ cao và không ai thắt dây an toàn. Kiptum đã uống ít nhất 2 cốc bia tối đó nhưng không rõ anh có say không (báo cáo xét nghiệm không được công bố).

Cái chết của anh thu hút chú ý là khiến thế giới chạy bộ bị sốc. Quanh Eldoret, các chân chạy tạm dừng tập luyện để tưởng niệm. Với người dân địa phương, thông tin này quá quen thuộc. Cái chết của Kiptum là trường hợp mới nhất trong vô số các bi kịch xảy ra với những tài năng của Kenya. Trong vòng 1 thập kỷ trước đó, ít nhất 4 chân chạy hàng đầu đã chết vì tai nạn xe cộ. Tiêu biểu như Sammy Wanjiru chết vì ngã từ ban công năm 2011 – 3 năm sau khi lập kỷ lục Olympic ở Bắc Kinh. Từ năm 2021, có tới 6 chân chạy bị sát hại ở Kenya, trong đó có 4 chân chạy nữ bị người sống cùng giết do các vấn đề liên quan đến tài chính. Chẳng hạn như chân chạy Uganda từng dự Thế vận hội Rebecca Cheptegei bị bạn trai thiêu sống do tranh chấp tài sản vào tháng 9 năm ngoái.

Những cái chết khác có nguyên nhân từ sự tuyệt vọng: một VĐV giải nghệ tự thắt cổ, một người khác từng giành HCĐ 800m tại giải vô địch thế giới rồi bị cấm thi đấu vì doping, chết vì suy gan thận sau nhiều năm nghiện rượu và trầm cảm.

Những câu chuyện từ nghèo khó đến giàu sang rồi sa vào bi kịch không phải là hiếm trong thể thao, nhưng tình trạng nghèo đói ở Kenya, dư thừa tài năng và nạn tham nhũng khiến những câu chuyện đó càng nhiều. Những người hiểu nội tình vẽ lên một bức tranh về những chân chạy thành công bị xem là con mồi dễ tiếp cận. Chác chân nữ thường là đối tượng của những kẻ vô liêm sỉ muốn lợi dụng tài sản của họ, các chân chạy nam dễ trở thành nạn nhân của lừa đảo. Đàn ông cũng dễ tự hủy hoại bản thân hơn, bị phân tâm bởi những chiếc xe tốc độ cao, rượu và tình dục.

Kiptum kiếm tiền khá nhanh. Ba chiến thắng tại các giải marathon mang lại cho anh 460.000 USD cùng tiền thưởng khi phá kỷ lục. Anh cũng nhận được hàng trăm nghìn USD tiền tài trợ từ các nhãn hàng như Nike và Amazfit. Ngoài ra là phí tham gia nhận được từ ban tổ chức các giải trả cho những tên tuổi hàng đầu.

Mặc dù thành công, trong những tháng trước khi chết, Kiptum chịu nhiều áp lực giải quyết hậu quả từ hủy bỏ một hợp đồng tài trợ đã ký với một thương hiệu đồ thể thao Trung Quốc nhưng điều này vi phạm thỏa thuận của anh với Nike. Người dân Eldoret cho biết nhóm cò dính dáng đến thỏa thuận này tìm anh. Có lẽ vì để giải toản sức ép, Kiptum gặp gỡ bạn bè ở quán bar lâu hơn và thường về nhà vào ban đêm trên những con đường hẹp và tối tăm.

Mùa hè năm 2023, Hakizimana rời Pháp sau nhiều năm sinh sống để giúp Kiptum thích ứng với cuộc sống bị chú ý. Anh bảo bạn bè rằng Kiptum “cảm thấy áp lực ở khắp nơi” và cần một “người bảo vệ”. Nhưng anh không ngăn được học trò và chính mình trở thành nạn nhân của lời nguyền Eldoret.

oOo

Trước khi chạy bộ trở thành “đặc sản” của Kenya, môn thể thao nào là một dự án thuộc địa. Đầu thế kỷ 20, khi Kenya là một phần của Đế quốc Anh, các phái bộ Cơ đốc giáo, trường học và quân đội khuyến khích việc rèn luyện kỷ luật và tính cách. Nhiều chân chạy đầu tiên đại diện cho Kenya tranh tài quốc tế là lính của đơn vị quân đội King’s African Rifles – trung đoàn đã tham gia cả hai lần thế chiến. 

Sự cai trị của người Anh kết thúc năm 1963 mở ra kỷ nguyên vàng son cho chạy bộ Kenya. Ở Olympic Tokyo diễn ra một năm sau đó, Kenya tham gia tranh tài lần đầu trong tư cách một nước độc lập, Wilson Kiprugut giành huy chương cự ly 800m. Bốn năm sau, Kipchoge Keino khắc tên Kenya lên bản đồ điền kinh thế giới bằng tấm HCV cự ly 1.500m tại Mexico City. Từ khi độc lập, Kenya giành được 117 huy chương Olympic, hầu hết đều ở cự ly chạy dài và trung bình. Ngày nay, Kenya và Ethiopia đang thống trị cự ly marathon. Tính đến tháng 5/2025, các chân chạy Kenya chiếm 26/50 thông số tốt nhất mọi thời đại cho nam và 17/50 cho nữ.

Hầu hết các chân chạy hàng đầu Kenya có nguồn gốc từ tộc Kalenjin – nhóm gồm 9 bộ lạc có quan hệ gần gũi ở thung lũng Rift và chiếm 13% dân số nước này (57 triệu người). Ưu thế chạy bộ của họ đến từ yếu tố gen và môi trường: người Kalenjin có chân dài và thon hơn, lại lớn lên ở vùng cao nên dung tích phổi tốt cũng như có khả năng sản sinh các tế bào hồng cầu chứa oxi.

Thành công ở các kỳ Olympic truyền cảm hứng cho nhiều chân chạy ở thung lũng Rift theo đuổi chạy bộ. Nhiều chân chạy lão làng cho biết họ thấy hào hứng với cơ hội được đại diện cho quốc gia, đi bằng máy bay hoặc có học bổng sang Hoa Kỳ.

Tiền là một động lực khác. Khi còn là một chân chạy trẻ vào cuối những năm 1970, Joseph Chesire (sau này khoác áo Kenya tham dự Olympic) kinh ngạc khi thấy những chân chạy nhiều kinh nghiệm trở về nhà với radio và tiền. Chesire, cũng như Kiptum, đến từ bộ lạc Keiyo – nơi chạy bộ được chú ý muộn hơn. Ông cho biết người địa phương quan sát các bài tập cường độ cao của ông và nghĩ “thằng điên” cho đến khi công mua một chiếc xe tải hiệu Peugeot và thay thế mái nhà tranh bằng mái tôn. “Sau đó, các chân chạy ở Keiyo xuất hiện liên tục”, ông kể.

Không lâu sau, chạy bộ trở thành một ngành kinh doanh. Đầu những năm 2000, người quản lý từ châu Âu và Hoa Kỳ tới lập các khu huấn luyện ở khắp vùng, thu nhận các tài năng địa phương, bố trí HLV và kết nối với nhãn hàng, đưa họ ra thi đấu ở nước ngoài. Các chân chạy giờ còn kiếm được nhiều tiền hơn, có thể mua nhà cho bố mẹ, trả học phí cho trẻ con trong nhà, và nếu đủ thông thái thì đầu tư vào bất động sản.

Eldoret – nằm cách thủ đô Nairobi 300km về phía tây Bắc – trở thành “thành phố của các nhà vô địch”. Các tòa nhà thương mại nhiều tầng do những VĐV sở hữu mọc lên rải rác ở khu trung tâm náo nhiệt, xen lẫn với các cửa hàng bán thức ăn nhanh, dụng cụ điện tử cho tới xe minibus, những người đàn ông đẩy xe bán hàng, và cả những quán trà kiêm cửa hàng bán thịt. Một số chân chạy nổi tiếng có biệt thự tại khu Elgon View Estate rợp bóng cây, sang trọng nhất thành phố. (Các chân chạy thường ở cả tuần trong trại tập huấn nằm tại các thị trấn nhỏ hơn, nhưng có những người đủ khả năng đua gia đình về Eldoret).

Dù chạy bộ khiến một số chân chạy đổi đời, nhiều người không giữ được tiền thưởng. Không ít chân chạy tầm cỡ thế giới bị lừa gạt mua đất đai có giấy tờ giả, hoặc bị chiếm mất doanh nghiệp dày công xây dựng. Có người bị luật sư của mình lừa, có người bị vợ/chồng lừa. Nhiều người tái nghèo ngay khi chấm dứt thi đầu, cùng với tổn thương tâm lý khi từng trải qua cuộc sống tốt đẹp hơn trong thời gian ngắn. Nhà cựu vô địch thế giới 500m Benjamin Limo kiêm đại diện của nước này tại Liên đoàn Điền kinh Quốc tế, ước tính có tới 3/4 các chân chạy Kenya gặp khó khăn sau khi giải nghệ. “Vài người thậm chí không đủ tiền mua vé tới thị trấn xem thi đấu”.

Ngày nay, các chân chạy gặp một thử thách khác: cạnh tranh nhiều hơn. Trong thập kỷ qua, tỷ lệ thất nghiệp và chi phí sinh hoạt tăng khiến nhiều người trẻ chọn theo nghề chạy bộ. Người được truyền cảm hứng là chân chạy 26 tuổi Emmanuel Ng’etich vốn xuất thân là bác sĩ thú y. Khát vọng nghề nghiệp ổn định xuất phát từ tuổi thơ dữ dội của anh: mẹ Ng’etich chết vì xuất huyết không lâu sau khi anh được sinh ra, hai người anh em sinh đôi chết 9 tháng sau đó. Gia đình anh trồng ngô ở mảnh ruộng ngoại vi Eldoret.

Ng’etich học xong 3 năm nghề thú y nhưng trường không trao bằng vì anh nợ 750 USD học phí. Dù được một người chú và một nhà tài trợ ở nhà thờ giúp nhưng vẫn không đủ. Ng’etich đi làm thợ xây với mức lương 4 USD/ngày, nhưng giữ ước mơ về một nghề khác. Anh thường chạy 12km từ nhà đến công trường, tính xem cần những gì để trở thành chân chạy chuyên nghiệp. Anh được người hàng xóm kiếm HCV 5000m Olympic 2016 Vivian Cheruiyot khuyến khích thử vận may. “Chị ấy bảo tôi ‘Cơ thể cậu rất thon thả, cậu làm được thôi’”. Cheruiyot tặng anh một đôi giày Adidas cũ.

Sau 1 năm, Ng’etich tích đủ tiền để tới Iten. Thị trấn nhỏ nằm cách Eldoret 30km về phía Đông Bắc thu hút các chân chạy nghiệp dư từ khắp nơi về thung lũng Rift tập luyện trên những con đường đất đỏ chạy trong rừng và tranh tài tại các giải địa phương. Mục tiêu của họ là được các đội nước ngoài chú ý.

Giống như hầu hết những người mơ mộng, Ng’etich thích các câu chuyện về thành công khó ngờ tới. Eliud Kipchoge (bị Kiptum phá kỷ lục) từng kiếm sống bằng nghề đạp xe giao sữa. Timothy Kiplagat – chân chạy có thông số marathon nhanh thứ 10 lịch sử – trải qua những năm tháng thiếu niên và tuổi 20 ở nhà máy rượu địa phương trước khi được họ hàng thuê đến trông nhà ở Eldoret, nơi anh bập vào chạy bộ.

Tuy nhiên cạnh tranh rất cao. VĐV tham dự Olymic dưới màu áo Romania Joan Chelimo ước tính có khoảng hơn 2000 chân chạy ở thị trấn nhưng chưa đầy 1/5 có cơ hội thi đấu ở nước ngoài. Nhiều năm tập luyện vất vả mà không có thu nhập, không ít người dùng tới những cách tuyệt vọng như bán đất để mua vé máy bay. Một chân chạy nữ 29 tuổi gặp chấn thương dây chằng vì chạy bằng giày cũ, chật vật vì chi phí ăn uống và kiếm sống bằng nghề giặt quần áo.

Những năm gần đây, theo nghề chạy bộ ngày càng khó do số lượng giải có tiền thưởng cao ở châu Âu và châu Mỹ giảm. Các giải điền kinh chật vật thu hút khán giả khiến đơn vị tổ chức phải cắt bớt các giải ít người xem như 5.000 và 10.000m. Các giải chạy trên đường phố với cùng cự ly hoặc marathon ở các thành phố nhỏ cũng hiếm khi đưa ra mức thưởng cao hoặc hỗ trợ chi phí máy bay cho những chân chạy xuất sắc – như 10 năm trước.

Chỉ có một phân khúc phát triển: marathon ở các thành phố lớn, kể cả 7 giải majors Berlin, Boston, Chicago, London, New York, Sydney và Tokyo. Ngoài tiền thưởng còn phí tham gia và tiền thưởng tài trợ, người thắng có thể nhận được nhiều trăm nghìn đô la.

Tập trung vào marathon cũng có rủi ro. Cho tới gần đây, hầu hết các chân chạy hàng đầu chỉ chuyển sang marathon sau nhiều năm thi đấu các cự ly ngắn hơn. Hiện giờ các chân chạy marathon trẻ hơn, thường ngoài 20 một chút, có nghĩa là quá trình chuẩn bị ít hơn. “Trước đây, họ kiếm tiền từ từ”, HLV Colm O’Connell từng huấn luyện nhiều chân chạy trẻ ở Iten từ những năm 1970, cho biết. “Giờ họ giàu có chỉ sau một đêm”.

oOo

Hầu hết những năm 2010, Wilson Kipsang là gương mặt toàn cầu của marathon. Con đường phát triển của anh là từ một nông dân đến người vô địch 5 giải major, cùng kỷ lục thế giới 2:03:23 thiết lập ở Berlin năm 2013. Ở thời đỉnh cao, Kipsang từng được trả tới 350.000 phí tham dự.

Nhưng tiền là không bao giờ đủ. Với mong muốn trở thành đại gia bất động sản, Kipsang vay lãi suất cao để đầu tư vào các công trình xây dựng nhưng rồi trở thành nạn nhân của những kẻ lừa đảo, mất 40.000 USD trong một vụ mua vàng giả và 250.000 cho một dự án “nhân nhiều lần vốn” không bao giờ thành hiện thực. Anh tiệc tùng ở các CLB đêm tại Eldoret, nhiều lần đụng xe và dấu ấn là một vết sẹo trên đầu.

Kipsang trở lại luyện tập sau lệnh cấm 4 năm vì nhiều lần không tham gia xét nghiệm. (Tình trạng doping tăng cao gần đầu khiến các chân chạy Kenya bị chú ý). Ở tuổi 44, anh có một khách sạn ở Iten, dù đế chế bất động sản không bao giờ thành hiện thực. “Khi vô địch một giải lớn, kiếm được nhiều tiền, bạn sẽ nghĩ mình ở trên đỉnh thế giới”, anh nói. “Nhưng cũng dễ sai lầm”.

Cũng giống Kipsang, Kiptum lớn lên trong môi trường nông nghiệp. Dù các tài liệu ghi nhận anh sinh năm 1999, hầu hết tin rằng anh nhiều tuổi hơn thế. 

Ngôi nhà Kiptum sống thời thơ ấu được xây dựng từ gỗ rừng và các mảnh kim loại chắp vá, nằm trên sườn đồi thuộc làng Chepsamo, cách Eldoret 40km về phía Đông Nam. Như nhiều nhà khác, gia đình anh trồng khoai tây, cải bắp, đậu và ngô để sống. Bà Mary Kangongo – mẹ anh – bán quần áo cũ ở chợ gần thị trấn, còn cha anh bán than củi.

Khi không phải đến trường, Kiptum chăn bò và dê nên thường thấy những chân chạy vượt qua con đường đầy bụi đất gần nhà, trong số này có cả Hakizimana. Từ lúc thiếu niên, Kiptum đã chạy cùng họ, lúc đầy chạy chân đất rồi bằng giày cũ được người khác cho.

Cha anh – ông Samson Cheruiyot – khá thận trọng trước niềm ham thích điền kinh của con trai, muốn anh trở thành thợ điện. Có lúc ông đưa Kiptum đi gặp bậc cha chú để họ khuyên anh đi học. “Nhưng nó bảo ‘kệ con, con sẽ trở thành VĐV’.”

Cheruiyot đồng ý khi Hakizimana – chấn thương ở giai đoạn cuối sự nghiệp – đề nghị dạy Kiptum miễn phí. Hakizimana ấn tượng trước sự kiên trì của cậu thiếu niên dù không biết Kiptum sẽ có sự nghiệp rực rỡ đến thế.

Bước đột phá của Kiptum xảy ra năm 2018 khi anh vô địch một giải bánmarathon ở Eldoret, vượt qua nhiều chân chạy tiếng tăm hơn. Một tuyển trạch viên địa phương đã giới thiệu anh với công ty quản lý thế thao Golazo ở Bỉ và anh được ký hợp đồng. Hơn 4 năm sau, Kiptum thường xuyên đến châu Âu tham gia 10 giải bán marathon và vài giải 10km. Dù luôn nằm trong top 10 nhưng anh không thể vô địch. Chân chạy người Thụy Sỹ Julien Wanders có nhiều tháng tập luyện với Kiptum trong năm 2020 cho biết anh “luôn ở tốp đầu nhưng không vượt trội lên được”.

Hakizimana cho biết ban đầu Kiptum “sợ hãi” chạy marathon. Nhưng rồi năm 2022 anh cũng đồng ý thử. Hakizimana biết Kiptum có khả năng khi chạy nhiều hơn hầu hết các chân chạy khác, lên tới 300km mỗi tuần, nên càng phù hợp với chạy dài. Từ 30km trở đi, khi các chân chạy bắt đầu xuống sức, Kiptum sẽ tăng tốc, như Hakizimana dự tính. Ở Valencia, anh dùng chiến thuật này để vượt lên dẫn đầu. Cả Kiptum cũng ngạc nhiên với thời gian kỷ lục của mình: “Mục tiêu của tôi là đạt mốc 2:04 hoặc 2:03 vì tôi thấy mình ổn. Hóa ra tôi lại đạt mốc 2:01.”

Năm tháng sau, Kiptum vô địch London Marathon với kỷ lục giải 2:01:25, nhận được tổng cộng 230.000 USD. Khi anh chạy đoạn về đích, cách người thứ hai tới 3 phút, BLV của đài BBC cũng ngạc nhiên “chúng ta chưa bao giờ thấy điều này trên đường phố London.”

Kiptum gần như không định tới Chicago – nơi anh sẽ lập kỷ lục thế giới – do đang phục hồi chấn thương dây chằng và viêm amidan. Không ai xem anh thi đấu lại nghi ngờ rằng anh không đạt thể trạng tốt nhất. Khi anh sắp về đích trong màu áo xanh cô ban của Nike, bước chạy vẫn rất thong dong. “Anh ấy còn dư lực”, giám đốc đường chạy Carey Pinkowski phỏng đoán. “Tôi nghĩ anh ấy có thể chạy dưới 2 giờ vào hôm đó”.

Chiến thắng ở Chicago mang lại cho Kiptum 150.000 USD, giúp anh và gia đình ổn định tài chính. Khoản đầu tư lớn đầu tiên của anh là mua hai lô đất gần Eldoret để xây nhà cho cha mẹ và vợ con. Kiptum cũng nuôi một cô con gái với Edna Awuor – người anh coi như vợ hai.

Anh cũng giúp nhiều chân chạy khác, trả tiền thuê nhà và trang phục chạy bộ. Daniel Kemboi từng khoác áo Qatar đầu những năm 2000 nhưng lâu nay không có tài trợ hoặc tiền để dành, được Kiptum tặng trang phục và giày Nike, cũng như đưa đến chỗ tập. “Anh ấy luôn bảo ‘Giờ tôi ổn nên muốn giúp người khác.’ Người ta từng giúp anh ấy và giờ anh ấy đền đáp”.

Theo mọi nhẽ, Kiptum vẫn tiếp tục sống khá khiêm tốn. Anh sống trong một căn hộ cho thuê ở Chepkorio, gần chỗ anh thuê cho Hakizimana. Grace Kirwa – chủ cửa hàng địa phương – vẫn nhớ đến Kiptum là anh chàng “đơn giản và thân thiện”. Có lần, sau một giải chạy, anh mua nước giải khát và tặng mọi người quanh thị trấn. “Anh ấy âm thầm làm thế, không hề muốn danh tiếng.”

oOo

Nhưng tiền bạc của Kiptum cũng mang lại sức ép, biến anh thành đối tượng kinh doanh, dù không phải ý tưởng nào cũng tốt. “Bất cứ khi nào ai đó đạt được một điều gì đó, họ sẽ trở thành mục tiêu”, Kemboi nhận xét.

Một năm trước khi qua đời, Kiptum ký hợp đồng với thương hiệu đồ thể thao Trung Quốc Qiaodan. Công ty thành lập năm 1997 này trứ danh với vụ kiện về bản quyền hình ảnh cầu thủ bóng rổ Michael Jordan. 

Qiaodan là một trong nhiều công ty Trung Quốc muốn tiến vào thị trường điền kinh Kenyan. Khi cơ hội cho các chân chạy kiếm tiền giảm đi, các công ty Trung Quốc nhảy vào tài trợ cho các chân chạy Kenya tham gia tranh tài tại châu Á. Không phải ai cũng hài lòng với chiến thuật của họ. Một HLV cho biết các công ty Trung Quốc thường làm việc với giới “cò” địa phương vốn lượn lờ quanh các trại tập huấn để chìa ra những hợp đồng béo bở gấp 3 lần hợp đồng hiện tại.

Những hợp đồng đó thường đi kèm với điều khoản hà khắc, giảm tiền tài trợ nếu chân chạy không đạt thành tích, bị chấn thương hoặc không thể dự mỗi tháng một giải (qua đó khiến các chân chạy không đủ thời gian hồi phục). Nhiều chân chạy trẻ Kenya không đủ trình độ để hiểu hợp đồng và có lẽ không hiểu mình ký cái gì.

Giới cò thường nhắm đến những chân chạy sắp đáo hạn hợp đồng, lại cũng biết cách theo đuổi những chân chạy còn hợp đồng, thuyết phục họ rằng ký hợp đồng mới không phải là vấn đề gì rắc rối hoặc hứa sẽ trả tiền phạt. Kiptum ký hợp đồng với Qiaodan sau chiến thắng ở Valencia mà không tham vấn người đại diện. Đầu năm 2023, anh chụp hình quảng cáo cho Qiaodan thì mới nhận ra (được cho biết) rằng mình vi phạm điều khoản “không được phép quảng cáo cho nhãn hiệu khác” trong hợp đồng với Nike. Anh chấm dứt liên hệ với Qiaodan trước giải London Marathon và mặc đồ của Nike.

Theo ông Cheruiyot, Kiptum trả lại 185.000 USD nhận được từ Qiaodan nhưng không rõ nhóm cò địa phương đã nhận được phần của mình chưa. Bốn ngày trước khi Kiptum chết, bốn người đàn ông tới nhà ông Cheruiyot tìm anh. Sau đó họ trả lời cảnh sát rằng họ tới để giải quyết một điều khoản tranh cãi trong hợp đồng này (Qiaodan không trả lời câu hỏi phỏng vấn của báo chí).

Trong lúc chuẩn bị cho giải Rotterdam, Kiptum vẫn tập luyện với cường độ cao. Thay vì nghỉ ngơi, anh ở lại Eldoret vào buổi tối nhiều hơn. Nhiều lần trong tuần, sau khi tập xong ở Chepkorio, anh lên xe ô tô của mình hoặc chiếc xe bán tải Hilux để tới thành phố. Anh mua 2 chiếc xe này sau khi vô địch ở Valencia. Với các chân chạy Kenyan, theo Chesire, mua xe sau khi thắng giải là điều thường thấy. Nhưng ở một quốc gia không mấy ai tuân thủ luật giao thông, an toàn thường bị bỏ qua. “Ai cũng muốn người khác thấy mình lái xe thật nhanh”, Chesire cho biết.

Theo bạn bè, Kiptum cũng không ngoại lệ: luôn lái xe nhanh như khi chạy. Đến Eldoret, anh thường gặp bạn uống vài chai bia White Cap, đôi lúc xem giải Premier League tại một quán rượu Ai-len ở trung tâm thương mại. Dù không phải người nghiện ngập, không ít người ở Eldoret nghĩ rằng Kiptum quá chén. “Kelvin sống gấp”, tác giả viết sách chạy bộ Toby Tanser sống ở thị trấn cho biết. “Khi bạn đi từ chỗ phải mượn giày cũ đến có thể vung tiền mua bất cứ thứ gì mình muốn, phong cách sống như thế rất hấp dẫn.”

Nói chung, buổi tối cuối cùng của Kiptum vẫn theo lệ thường. Theo tờ báo Nation, anh rửa chiếc Toyota ở Eldoret trước khi uống hai ly bia tại một quán bar cạnh đó rồi tới quan rượu uống một ly trà chanh gừng cùng Hakizimana và Kosgei trong lúc xem Manchester United thắng Aston Villa. Bọ ba tới khách sạn ăn tối, nhân viên cho biết Kiptum không uống gì và rời đi lúc 22:30. Họ định về Chepkorio xem trận chung kết Giải vô địch châu Phi giữa Nigeria và Bờ Biển Ngà.

Không có bằng chứng Kiptum say xỉn, thì với một người tập luyện cường độ cao, dậy từ 4 giờ sáng, lái xe vào ban đêm cũng rất rủi ro. “Nếu bạn chạy 30km hoặc 40km vào buổi sáng thì thậm chí không thể ngồi nổi sau 8 giờ tối”, chân chạy 2 lần vô địch Boston Marathon Moses Tanui sống ở Eldoret phân tích. “Cơ thể sẽ không chịu nổi.”

Ngay cả ban ngày, con đường xảy ra tai nạn cũng không dễ lái. Mặt đường hẹp và mấp mô, chạy từ ngoại vi Eldoret qua đồng ruộng và một mảng rừng hướng về Chepkorio. Kiptum mất lái lúc lên dốc. 

Sau tai nạn, người ta dán đầy chữ viết tay và ảnh Kiptum lên gốc cây anh đâm vào. Người già ở bộ tộc Keiyo đào gốc cây lên để rũ bỏ điềm xấu. Thuyết âm mưu rằng những người già của bộ tộc Nandi (nguồn gốc của Eliud Kipchoge) đã nguyền rủa để vj tai nạn xảy ra (dù có chung cội nguồn Kalenjin nhưng từ lâu hai bộ tộc trên vẫn xung đột với nhau). Khi trả lời BBC, Kipchoge thừa nhận tình trạng bạo lực online anh phải hứng chịu là “điều tồi tệ nhất trong đời”.

Các giám định viên không thấy xe của Kiptum có vấn đề gì về cơ khí trước thời điểm vụ tai nạn, loại trừ khả năng cố ý phá hoại. Cảnh sát Kenya chưa đưa ra báo cáo điều tra nhưng người phát ngôn Michael Muchiri cho biết các điều tra viên kết luận rằng đó là “tai nạn tự gây ra”.

Vụ tai nạn châm ngòi cho xung đột trong gia đình Kiptum. Tổng thống Kenya William Ruto (một người Kalenjin) yêu cầu xây dựng một ngôi nhà cho vợ Kiptum – Asenath Rotich – và các con trên một miếng đất anh đã mua. Ngôi nhà được xây dựng với tốc độ chóng mặt (11 ngày). Ngoài ý nghĩa thiện chí, đây còn là cách để thúc đẩy chương trình của chính phủ nhằm xây dựng một triệu ngôi nhà vào năm 2027.

Nhà nước cũng trả tiền xây một ngôi nhà liền kề cho cha mẹ Kiptum. Ngay sau khi họ chuyển đến đó, cha Kiptum đã bất hòa với Rotich vì muốn có ít nhất là một phần về tài sản của con trai. Hiện cô đang sống ở Nairobi với các con.

Ông Cheruiyot cho biết vợ chồng ông đang “khó khăn” vì không đủ tiền mua nội thất hay các vật dụng hiện đại, hiện vẫn đang nấu ăn bằng củi và ngủ trên tấm thảm cũ trải trên sàn.

oOo

Ở thung lũng Rift, hy vọng đảo ngược bi kịch xảy ra gần đây với các chân chạy Kenya. Sau khi Agnes Tirop bị chồng sát hại năm 2021, chân chạy nổi tiếng Joan Chelimo đồng sáng lập một tổ chức từ thiện thực hiện các chiến dịch chống lại bạo lực giới. Cùng với chồng (nhà quản lý VĐV Julien Di Maria), cô tổ chức các hội thảo xóa mù tài chính cho người chạy bộ. Joseph Chesire thực hiện một dự án kết nối các chân chạy trẻ với những chân chạy kinh nghiệm để được truyền đạt mọi thứ, từ quản lý tiền bạc tới những mối quan hệ. (Anh cho rằng những ai có đủ khả năng nên thuê tài xế).

Nguyên nhân lạc quan nữa lại ở bên kia Đại Tây Dương. Các đại học Hoa Kỳ thường cấp học bổng cho người chạy bộ, kể cả ở nước ngoài. Nhiều ngôi sao của Kenya trong những năm 1970, 1980 xuất phá từ chương tình này. Tiền rót vào nhiều khiến học bổng không còn hấp dẫn ở Kenya nhưng khi các giải có tiền thưởng cao ít đi, cộng thêm các trường trả nhiều khoản chi phí hơn, thì chương trình này lại có giá. Tại giải vô địch băng đồng các trường đại học, cao đẳng Hoa Kỳ năm ngoái, 11/50 người về đầu giải nam, 13/50 giải nữa đến từ Kenya. (Một thập kỷ trước, con số này lần lượt là 5 và 0).

Phương án này không dành cho số đông. Dù ngày nay các chân chạy thường học hết trung học, nhưng nhiều người không đủ nền tảng kiến thức để có bằng đại học. Và không phải đại học nào cũng trả các khoản cần thiết khiến nhiều chân chạy phải dựa vào gia đình.

Với những người ở tầng lớp nghèo nhất như Ng’etich, con đường chuyên nghiệp hợp lý hơn. Vào tháng 4, anh chuẩn bị tham gia một giải 15km với hy vọng được chú ý. Anh đang muốn mượn một đôi “siêu giày” vì đôi Adidas nhận được từ Vivian Cheruiyot đã hỏng. Anh mua một đôi giày tập luyện ở chợ địa phương với giá 2 USD.

Mục tiêu của anh là một ngày nào đó xuất hiện trên TV – không chỉ vì thành tích chạy bộ mà vì cống hiến cho cộng đồng. Anh mơ mộng đến lúc chiến thắng đủ để mở một ngôi nhà cho trẻ mồ côi. “Tôi không cần một cuộc sống xa hoa trong khi người khác đói khổ”.

Một vài chân chạy ở thung lũng Rift gần đạt được tham vọng. Vào tháng Tư, Sabastian Sawe vô địch London Marathon với thời gian 2:02:27 – nhanh thứ 2 trong lịch sử giải, chỉ sau Kiptum (2:01:25) – dù thời tiết nóng. Những người theo dõi chạy bộ tin rằng Sawe sẽ làm nốt những gì Kiptum bỏ dở và phá mốc 2 giờ.

Nếu còn sống, có lẽ Kiptum đã đạt mốc trên và có thể giành HCV Olympic Paris. Những giấc mơ đó đã bị chôn vùi cùng anh ở mảnh đất gia đình theo truyền thống Kalenjin.

Đám tang ngày 23/2/2024 có hàng trăm người dự, gồm những tên tuổi hàng đầu trong giới điền kinh, tổng thống Ruto. Chủ tịch Liên đoàn Điền kinh Thế giới Sebastian Coe đã ca ngợi những thành tựu của Kiptum là “đáng trân trọng, không thể xóa nhòa và được ghi vào biên niên sử chạy bộ”.

Nhưng bây giờ, ngôi mộ của Kiptum là một chữ thập gỗ nhỏ ở rìa khu vườn, gần với hàng rào sắt. Mộ của người Kalenjin thường đơn giản. Chữ thập có khắc tên Kiptum gần như bị bụi đất che mờ. Rải rác quanh đó là vỏ bọc những tàn úa từ nhiều tháng trước.

Ông Cheruiyot đi ủng cao su sau khi làm ruộng, tỏ vẻ ngượng ngập. Ông biết ngôi mộ không xứng với một nhà vô địch nhưng cho biết vợ chồng ông không đủ tiền xây dựng một ngôi mộ tốt hơn.

(VnRun dịch từ Economist)