Chạy bộ Kenya trong cơn bão doping
Liên tiếp những ca doping bị phát hiện gần đây đẩy chạy bộ Kenya vào tâm bão. Niềm tin của giới hâm mộ toàn cầu bị lung lay khi những cái tên như kỷ lục gia marathon nữ Ruth Chepngetich, hoặc trước đó là cựu kỷ lục gia 10km Rhonex Kipruto hay HCV Olympic Rio de Janeiro 2016 Jemina Sumgong cũng không thoát khỏi vòng xoáy dính chàm đó. Nguyên nhân vì sao? Với nhiều người Kenya, số tiền đủ để đổi đời kiếm được từ các giải chạy đáng cho họ mạo hiểm. Giới chức biết rằng Kenya có vấn đề doping khá nghiêm trọng nhưng nhiều chân chạy vẫn lao vào như thiêu thân vì coi đó là một cách để thoát khỏi nghèo đói.
oOo
Nằm cách thung lũng Rift (chạy xuyên khu vực Đông Phi) vài nghìn mét, thị trấn nhỏ mang tên Iten (Kenya) tự gọi mình là Quê hương của các nhà vô địch (Home of Champions). Bao lâu nay, nơi này sản sinh ra hàng nghìn chân chạy đẳng cấp thế giới và thu hút những tài năng xuất chúng đến với những con đường đất đỏ nằm ở độ cao hơn hẳn so với mực nước biển.
Danh tiếng của thị trấn này hiện giờ kém hẳn mà bị coi là trung tâm của cuộc khủng hoảng doping chưa có dấu hiệu sẽ lắng xuống trong thời gian ngắn sắp tới.
Các chân chạy đến đây để tham dự các giải, gặp những HLV xuất sắc và để tập luyện trong điều kiện không khí loãng: ai cũng hướng tới thu được lợi ích từ chạy bộ. Không ít chân chạy Kenya có tham vọng trở thành elite nên chịu đựng điều kiện sống tồi tệ, chật chội, thiếu thốn thức ăn và xa gia đình.
Ở một khu vực có thu nhập trung bình hàng năm chỉ trên dưới 2.000 USD và cạnh tranh vô cùng khắc nghiệt, sự quyến rũ của các chất cấm có thể giúp bạn đổi đời – và thường được người địa phương gọi dưới cái tên mỹ miều “thuốc bổ” – là rất rõ ràng. Phần thưởng vài nghìn USD hoặc được tham dự một giải ở nước ngoài là sự khác biệt giữa các chân chạy và gia đình vốn chật vật kiếm đủ cho ba bữa một ngày, ăn bữa nay lo bữa mai.
Họ tính toán rằng doping đáng để mạo hiểm, không chỉ khi bị phát hiện mà dù có ảnh hưởng tới sức khoẻ hay thậm chí là mất mạng.
Trong hoàn cảnh đó, doping trở thành một ngành nở rộ, các nhà thuốc ở khu bán dược phẩm tại thành phố Eldoret đều giao dịch các chất cấm tăng hiệu suất thi đấu. Cuộc khủng hoảng đi kèm với tình trạng nghèo đói tàn tệ, cơ hội kiếm tiền, tham nhũng và việc nơi đây dư thừa tài năng chạy bộ khiến hy vọng vượt lên – dù nhỏ nhoi – khó khăn hơn bất cứ đâu trên đời.
“Thực trạng kinh tế đồng nghĩa rằng hoàn toàn loại bỏ doping là bất khả thi”, người đứng đầu cơ quan phòng chống doping toàn cầu Brett Clothier cay đắng thừa nhận.
Nhiều chân chạy và các HLV nghi ngờ đối thủ sử dụng doping, chĩa mũi dùi vào danh sách các chân chạy bị cấm thi đấu quốc tế. Kenya chỉ có dân số chừng 25 triệu người nhưng có nhiều cái tên nhất trong danh sách đó. Một vài tên tuổi sáng nhất của Kenya bị phát hiện dùng doping và bị cấm thi đấu. Tháng 7 vừa qua, kỷ lục gia marathon nữ Ruth Chepngetich – người thuộc thung lũng Rift – bị tạm đình chỉ vì dương tính với chất cấm. Người đại diện của cô không phản hồi yêu cầu trả lời phỏng vấn của báo chí.
Giới chức quốc tế đi đầu. Clothier cho biết các chân chạy Kenya sẽ bị xét nghiệm nhiều nhất, dù ở bất cứ giải nào, đồng thời thừa nhận doping đang lan rộng, thậm chí còn tệ hơn nhiều vài năm trước.
Dù thế, cơ quan phòng chống doping toàn cầu cũng biết rằng những nỗ lực trên chỉ chạm tới bề nổi của đại dịch. Các quan chức chịu trách nhiệm phòng chống doping của Kenya lại bị phát hiện nhận hối lộ, thậm chí một só người bị bắt.
Quy mô của vấn nạn khiến cơ quan điền kinh quốc tế đe doạ cấm Kenya tham gia các giải toàn cầu nếu chính phủ không cam kết chi 25 triệu USD cho chống doping – dù con số này chẳng đáng gì.
“Chúng tôi phải dạy các chân chạy cách nhìn nhận khác về vấn đề: sử dụng các phương tiện phạm pháp để có thành tích không giúp ích trong dài hạn mà sẽ huỷ hoại sức khoẻ họ, họ cũng sẽ không thể thành công bằng cách đó. Đây là vấn đề thay đổi thái độ tiếp cận,” ông Barnabas Korir – thành viên Liên đoàn Điền kinh Kenya có chân trong cơ quan phòng chống doping gồm nhiều bên, phân tích.
Dư thừa tài năng
Trước lúc bình minh của bất kỳ ngày nào, các chân chạy sải bước cuốn tung lớp bụi đỏ trên con đường chính dẫn tới Iten hoặc các tuyến đường tập luyện khác. Vào lúc sôi động nhất, người chạy còn nhiều hơn người đi bộ ngoài đường.
Nhưng chân chạy tốt nhất có nhóm riêng. Họ ăn ngủ và tập luyện trong các trại tập huấn. Những người có triển vọng nhất tham gia các giải địa phương và khu vực, nếu thành công sẽ được đội đưa ra nước ngoài kiếm tiền thưởng hoặc tài trợ.
Hàng nghìn các chân chạy khác lay lắt ở rìa cấu trúc này: không nằm trong các đội nhóm. Một ngày thứ Ba trong năm, Daniel Rotich – 24 tuổi – tới SVĐ Kipchoge Keino Stadium – được đặt tên theo một trong những chân chạy được tôn trọng nhất Kenya. Kiến trúc xập xệ đó là thỏi nam châm thu hút các chân chạy tới để mong tiến bộ.
Rotich tới trước khi mặt trời mọc, chờ đợi một HLV thường là không đến. Là cha của một đứa con và một đứa nữa sắp sinh, anh thuyết phục vợ rằng mình sẽ thử chạy bộ vì có tiềm năng hứa hẹn ở trường.
Rotich có đủ ngô và đậu để ăn vài tuần tới, hy vọng rằng đủ thời gian cải thiện tốc độ và thu hút sự chú ý của một trại tập huấn – nơi cung cấp chỗ ở cũng như lương thực và tiền thưởng kiếm được. Cách một ngày, vợ anh lại gửi lượng thức ăn tương đương 1 USD, còn anh ngủ trên một tấm thảm màu xanh mỏng manh trong một căn phòng nền đất mà bạn cho tá túc.
“Rất vất vả nhưng chúng tôi phải sống sót cho tới khi đạt mục tiêu. Có thể mất 6 tháng hoặc hai năm,” anh nói sau khi chạy 10 vòng 1000m.
Câu chuyện như Rotich khá điển hình. “Bạn sẽ không thấy ai chạy vì sức khoẻ,” tác giả từng viết sách về chạy bộ ở Kenya kiêm chân chạy đã giải nghệ Toby Tanser nói trong tiếng reo hò của trẻ em vang lên gần đó. Dù nhiều chân chạy thuyết phục mình rằng họ sẽ vượt trội thì Tanser thừa nhận “thực tế đáng buồn là khoảng 95% những người tập luyện ở Iten không bao giờ thành tài.”
Cuộc sống tốt đẹp hơn
Để vô địch một giải đấu và giành được thu nhập đổi đời – khoảng 5.000 hoặc 10.000 USD mỗi năm, doping là giải pháp hấp dẫn.
Trong thập kỷ trước, Alfred – chân chạy từng sử dụng chất cấm và xin giấu tên thật – đạt được thành công ở những giải không quá quan trọng. Thu nhập đủ để anh xây nhà cho gia đình và mẹ anh thoát khỏi cảnh nhà tranh vách đất nơi anh lớn lên. Doping là con đường duy nhất để anh có cuộc sống tốt hơn.
Theo các quan chức chống doping và các chân chạy, rất dễ dàng tiếp cận các chất cấm. Hiệu thuốc nằm dọc các con phố ở Eldoret – thành phố có khoảng nửa triệu dân và là trung tâm thương mại chính của khu vực – cách Iten khoảng 30 phút lái xe. Các chân chạy có thể mua bất cứ thứ gì để tăng thành tích. Thậm chí người bán có thể cho các chân chạy không có tiền mua nợ, đổi lại là phần trăm tiền thưởng trong tương lai.
“Nếu bất kỳ bác sĩ hay dược sĩ nào nói, ‘Hãy thử cái này,’ mọi người sẽ làm theo thôi,” Clothier cho biết.
Chính quyền thực hiện một số động thái nhằm vào các nhà cung cấp chất cấm. Vào tháng 5, một công dân Ấn Độ đã bị bắt tại Iten vì mang theo chất cấm, trong đó có cả hormone tăng trưởng.
Joseph Cheromei – một huấn luyện viên nổi tiếng ở địa phương với lập trường cứng rắn chống doping – cho biết những nỗ lực như thuyết trình về nguy cơ doping đã phản tác dụng. Các bài thuyết trình từ các quan chức chống doping hoá ra lại chỉ cho các vận động viên biết những chất nào sẽ giúp tăng tốc độ.
Tìm mọi cách để tránh bị phát hiện
Kiểm tra toàn diện là công cụ mới nhất mà các quan chức đã đưa ra để phát hiện gian lận tại Iten.
Một buổi sáng tháng 11, các quan chức đã đến một đường chạy có rất nhiều chân chạy đang tập luyện rồi khóa chặt cổng lại. Theo chân chạy người Kenya Ben Kipchirchir, cảnh tượng hỗn loạn đã xảy ra.
Kipchirchir chứng kiến các chân chạy trèo qua các bức tường, nhảy qua hàng rào để tẩu thoát. “Họ chạy loạn lên theo mọi hướng,” anh cười buồn bã.
Thường thì các chân chạy sử dụng chất cấm không biết nhiều về nguy cơ sức khỏe, như tăng đột biến nhịp tim, các bệnh về gan thận, thậm chí nguy cơ tử vong.
Theo báo chí địa phương, mùa thu năm ngoái, tại đường chạy này, một thanh niên 20 tuổi cố gắng giành học bổng của một trường đại học Hoa Kỳ đã ngã quỵ và tử vong sau khi chạy thử ở cự ly 3.000 mét. Anh là một trong số nhiều vận động viên trẻ Kenya tử vong khi đang chạy. Nguyên nhân cái chết rất khó xác định đối với các quan chức thể thao vì họ không thể tiếp cận kết quả khám nghiệm tử thi.
“Nếu ai đó – một chân chạy đang sung sức và còn trẻ – đột ngột qua đời như vậy, thì phải có lý do,” Korir nói. “Không thể nào tự nhiên mà có người đột ngột qua đời được.“
oOo
Mục tiêu trở thành chân chạy chuyên nghiệp của Kipchirchir ngày càng khó khăn khi các đối thủ trẻ hơn cũng tham gia cuộc chạy đua để giành vị trí dẫn đầu (đồng nghĩa với được tham gia một trại tập huấn, có thu nhập đổi đời).
Và rồi anh mệt mỏi nhìn theo họ tăng tốc nhờ “thuốc”, cuối vượt qua anh trong cuộc đua đổi đời.
“Như thế thật không công bằng”, anh chua chát thốt lên.
(VnRun dịch từ New York Times)
