Đối với nhiều người, chạy một cữ marathon là sự kiện thay đổi cuộc sống, nhưng với những người về tới vạch đích San Quentin Marathon sau 105 vòng chạy quanh sân nhà tù ở California được Johnny Cash bất tử hóa (trong một bài hát) này thì hành trình đó thực sự mang tính bước ngoặt trong đời.
Frank Ruona không quan tâm bạn đã làm gì. Frank quan tâm bây giờ bạn sẽ làm gì.
Vào thứ Sáu hàng tuần và thứ Hai của tuần thứ 2 trong tháng, cựu chiến binh 77 tuổi kiêm cựu giám đốc một công ty xây dựng này lại đến cổng Nhà tù San Quentin – nhà tù lâu đời nhất California. Ông mang theo một chiếc túi đeo vai có in số tham dự cuộc đua, một chiếc đồng hồ tính giờ kỹ thuật số lớn và tấm thẻ ra vào màu be. Ông sẽ đội một chiếc mũ lưỡi trai màu đen và một chiếc áo phông có dòng chữ ‘Câu lạc bộ 1.000 dặm‘ in với logo hình chiếc giày có đôi cánh. Ông luôn ăn vận như thế.
Lúc ông và một nhóm huấn luyện viên tình nguyện khác sắp xếp sân nhà tù với bãi cỏ um tùm, thiết bị tập thể dục và bảng bóng chày bụi bặm, bao quanh là hàng rào dây xích và bức tường cao 10m xen kẽ với các tháp canh, những người chạy sẽ đến nơi. Họ phạm tội và phải trả giá bằng việc bị giam giữ lâu dài. Họ đã cam kết với Frank: sẽ chạy tổng cộng ít nhất một nghìn dặm (hơn 1600km) trong thời gian ở San Quentin và đặc biệt hơn là tích lũy đủ quãng đường trong hơn một năm để đạt đến đỉnh cao trong cữ chạy marathon vào tháng 11, tương đương 105 vòng sân.
Frank cùng hai tù nhân khác, Tommy Wickerd và Markelle Taylor, là những ngôi sao của bộ phim tài liệu mới đầy cảm hứng về Câu lạc bộ 1.000 dặm. Với tiêu đề 26,2 To Life, bộ phim mô tả cuộc sống hàng ngày của họ ở San Quentin và hành trình tham gia chạy marathon – và hơn nữa là trường hợp của Markelle. Năm nay 51 tuổi, anh được tạm tha vào tháng 3 năm 2019 sau 17 năm bảy tháng ở tù, và sáu tuần sau đã đạt thành tích 3:03:52 ở giải Boston Marathon. Anh đáp ứng tiêu chuẩn vòng loại nghiêm ngặt của giải đua khi đánh bại 12 tù nhân khác để chiến thắng San Quentin Marathon.
Đạo diễn bộ phim Christine Yoo quan tâm đến ý tưởng chạy bộ như một động lực tích cực trong cuộc sống của những người có rất ít hy vọng được thả: “Tôi đã trải nghiệm cảm giác hưng phấn của người chạy bộ và hiểu rõ chạy bộ có thể mang lại cảm giác tự do như thế nào. Ý tưởng về tự do tinh thần trong môi trường nhà tù là điều thực sự thôi thúc tôi”.
Le lói hy vọng
San Quentin không phải là trại nghỉ mát. Nhà tù này đã cũ kỹ và lỗi thời vì được xây dựng từ năm 1854. Các phòng giam chật hẹp, đang giam giữ 546 tù nhân.
Nhưng San Quentin cũng có một số ưu điểm. Nhìn từ trên cao xuống là có thể thấy nhà tù nằm ở vị trí đắc địa trên bờ biển Vịnh San Francisco, chỉ cách Cầu Cổng Vàng 15 phút lái xe. Nơi đây là một trong những cộng đồng tự do giàu có nhất và San Quentin ở ngay giữa. Nhờ thế nhà tù có tới 60 chương trình cải tạo tình nguyện, trong đó có câu lạc bộ chạy bộ.
Khung cảnh từ sân San Quentin khá đặc biệt. Bạn có thể nhìn thấy đỉnh Tamalpais cao 786m ở phía xa. Giải Dipsea – một sự kiện dành cho người khuyết tật dài 7,4 dặm và là giải trail lâu đời nhất ở Hoa Kỳ – đã diễn ra quanh Marinhills kể từ năm 1905. Do gần với Dipsea nên giải trở thành mục tiêu hữu hình, dễ thấy đối với các tù nhân chạy bọ của San Quentin – những người thường được chào đón vào Tamalpa Runners sau khi được thả.
Ý tưởng thành lập Câu lạc bộ 1.000 dặm không phải của Frank mà là Laura Bowman, người giảng dạy tại nhà tù vào năm 2005. Ông cũng không quá nhiệt tình khi được liên hệ (trong vai trò chủ tịch của Tamalpa Runners) để tìm kiếm tình nguyện viên. Nhưng khi chia sẻ một email với câu lạc bộ mà không ai trả lời, ông nghĩ rằng mình nên tự hành động. “Tôi rất ấn tượng với những người ở đây, và không bao giờ nghĩ rằng mình vẫn ở đó sau nhiều năm”.
Frank giao tiếp bằng hành động chứ không phải bằng lời nói. Jonathan Chiu – người bắt đầu thụ án chung thân từ năm 2004 và được trả tự do vào năm 2020 – đã 5 lần tham gia San Quentin Marathon dưới sự khuyến khích của Frank. Jonathan chia sẻ: “Bất cứ khi nào một runner chạy về, ông đều có mặt ở chiếc cổng đó. Frank rất tận tâm và không ve vuốt bất cứ điều gì. Ông cho bạn biết cần làm gì để trở thành người chạy giỏi hơn, bởi vì đó là việc của ông. Chứ không phải về bất cứ điều gì khác. Ông không quan tâm đến chủng tộc, tôn giáo hay lý do bạn phải ngồi tù. Ông chỉ muốn chúng tôi trở nên tốt hơn hiện tại và rất nhiều người chưa bao giờ được quan tâm như thế trong đời”.
Những tù nhân khác nhận thấy rằng sắc tộc – vốn có xu hướng tạo chia rẽ thậm chí còn rõ ràng hơn trong tù so với cuộc sống bình thường – hầu như không quan trọng trong Câu lạc bộ 1.000 Dặm. Nhà báo da đen Steve Brooks viết về điều đó trên tạp chí Sports Illustrated: “Trong một số nhà tù, đàn ông bị đánh đập và bị đâm bằng dao chỉ vì cố gắng làm bạn với những người không cùng sắc tộc… Nhưng câu lạc bộ này là một lối thoát khỏi cảm giác nặng trĩu của sự thù ghét”.
Frank diễn giải lề lối diễn ra trong một năm như sau: các buổi tập luyện vào tối thứ Hai, mỗi tháng chạy giải một lần, thường là vào các buổi sáng thứ Sáu. Thành viên câu lạc bộ sẽ chạy một dặm làm mốc vào đầu năm để ông kiểm tra tình trạng của họ, sau đó chạy 3 dặm vào tháng Hai, 6 dặm vào tháng Ba, v.v. cho đến cự ly bán marathon và full marathon. Ý tưởng của Laura là muốn các tù nhân nỗ lực hướng tới tổng quãng đường 1.000 dặm, vì vậy để khuyến khích sự tiến bộ, họ được cấp các miếng dán và chứng chỉ khi đạt được quãng đường 250, 500 và 750 dặm. Frank nói: “Có những người đã chạy được 20.000 dặm khi vẫn còn ở đó. Một trong những nhân vật phim tài liệu, Tommy – anh ấy đã gắn bó với câu lạc bộ năm hoặc sáu năm gì đó và vừa đạt được cột mốc 10.000. Tôi nghĩ con số đó thể hiện giá trị của chạy bộ và cam kết với mục tiêu”.
Tiến về phía trước
Markelle không tìm thấy hộ chiếu. Ông đã không có hộ chiếu trong 50 năm đầu đời và giờ lại bị mất. Ông đang thu xếp xếp tới Ireland để tham gia giải Cork City Marathon – chuyến đi nước ngoài đầu tiên. Kể từ khi được trả tự do, ông đã chạy marathon ở Chicago – nơi chôn nhau cắt rốn – và New York. Năm ngoái lại tham gia Boston, lần này thành tích là 2:52:00. Chẳng trách lúc còn ở San Quentin, bạn tù gọi ông là ‘Linh dương’.
Khi còn học trung học, ông thi đấu các nội dung 400m và 800m, cũng như các giải xuyên quốc gia. Ông giành được học bổng điền kinh vào trường đại học nhưng chỉ trụ được một năm. “Tôi muốn uống rượu và tiệc tùng, rồi cuộc sống vượt khỏi tầm kiểm soát”, ông kể lại với nhiều tiếc nuối.
Markelle vào tù năm 2002 và được chuyển đến San Quentin năm 2011. “Tôi thực sự không muốn đến đó,” ông nói. “Tôi đã ở một nơi mình cảm thấy thoải mái hơn, học được cách bảo trì tòa nhà để lần đầu tiên thể hiện mình trước một hội đồng tạm tha sắp ra mắt”. Ông biết về câu lạc bộ chạy bộ vì bạn bè đều tham gia, nhưng ông không thì muốn. “Tôi chỉ không thích cái lạnh, bùn lầy và mưa, mà họ luôn chạy ở ngoài trời, dù mưa hay nắng”.
Tuy nhiên, chạy bộ trở nên cần thiết vào năm 2015, khi một người bạn thân trong tù tự kết liễu đời mình. Ông giải thích: “Thay vì chạy để giữ dáng, tôi chạy một mình để giảm bớt căng thẳng vì cái chết của bạn”. Sau khi chạy một thời gian, một người bạn khác lại đề nghị ông tham gia câu lạc bộ và lần này ông sẵn sàng biến chạy bộ thành một phần thói quen sinh hoạt hàng tuần của mình.
Trong bộ phim tài liệu, có cảnh ông chạy giải San Quentin Marathon năm 2017, cúi người về phía trước với vẻ mặt nhăn nhó, chiếc áo vest màu xám nhạt chuyển sang màu sẫm do mồ hôi, dễ dàng chạm vào người khác. Frank và các huấn luyện viên khác đếm số vòng, khen ngợi và phát gel cùng đồ uống. Markelle trông như thể đã rũ bỏ mọi thứ khác – quá khứ, môi trường xung quanh, nỗi sợ hãi về một tương lai bất định, chỉ biết rẽ trái liên tục, cho đến khi đổ gục xuống bãi cỏ.
“Vài tù nhân được gia đình đến thăm. Tôi chỉ có thể mơ ước có gia đình đến thăm”, Markelle cho biết đã không gặp mẹ trong 17 năm. “Chỉ có các huấn luyện viên là những người từ bên ngoài mà tôi nhìn thấy. Bạn có được gia đình trong cộng đồng chạy bộ, những người có thể nhìn thấy bạn, lắng nghe bạn và chia sẻ với bạn. Bạn có cảm giác như mình là con người”.
Và dành thời gian cho những thất bại của xã hội không phải là hình phạt dành cho những người dấn thân. Theo trợ lý huấn luyện viên Kevin Rumon, đó không phải là một nỗ lực quên mình. “Nếu bạn cảm thấy cần được tiếp thêm động lực, hãy đến thăm chúng tôi ở San Quentin. Tôi mong chờ mọi cơ hội để được đến đó. Tôi nhận được gấp 100 lần những gì bỏ ra. Những người này đã thể hiện một… sự cao quý, đó là cách tốt nhất để diễn đạt điều đó. Họ đã vượt lên trên hoàn cảnh. Không phải họ chiến thắng hệ thống, mà là họ đã vượt lên trên vị trí hiện tại. Và nếu tôi không học được gì từ đó thì thật đáng xấu hổ”.
Kevin tiết lộ rằng anh đang sống chung với căn bệnh ung thư giai đoạn bốn: “Hóa ra đó là một trong những điều tuyệt vời nhất từng xảy ra với tôi. Đó là một món quà đặc biệt vì giờ đây tôi đã là một người tốt hơn. Tôi thực sự yêu cuộc sống vì biết rằng không ai trong chúng ta ở đây quá lâu”. Anh muốn sử dụng thời gian mình có như thế nào? Khuyến khích tù nhân chạy vòng quanh một khoảng sân bẩn thì chắc chắn phải có điều gì đó ẩn chứa trong đó.
Phía sau vạch đích
Vinh quang khi hoàn thành San Quentin Marathon không kéo dài lâu. Không có huy chương. Không có chăn giữ nhiệt. Sau chiến thắng, Markelle sẽ sớm đặt bộ dụng cụ của mình vào chiếc bồn rửa nhỏ đặt trong phòng giam rồi rửa bằng tay. Rahsaan (một tù nhân tham gia chạy bộ khác) có vẻ vui mừng khi lập kỷ lục mới về thời gian chậm nhất, có Frank thong thả đi bộ bên cạnh, hoàn thành vòng đua thứ 105 trong 6:12:23. Ông quay trở lại chiếc giường tầng trên cùng chứa rất nhiều sách đến nỗi gần như không còn chỗ để nằm. Các huấn luyện viên bước qua cánh cổng để về nhà, vui mừng vì cữ chạy marathon có số lượng người về đích nhiều nhất từ trước đến nay.
Có một sự so sánh rõ ràng giữa chạy marathon và ngồi tù dài hạn – từng bước một, đau đớn là không thể tránh khỏi – nhưng marathon là chạy một khoảng cách đã định sẵn với vạch đích rõ ràng. Điều khiến những người chịu án chung thân cảm thấy khó chịu là tính bất định. Dẫu muốn ở lại San Quentin suốt thời gian đó thì bạn cũng không được lựa chọn. Và án chung thân không phải lúc nào cũng có nghĩa là chung thân, nhưng tự do là một khái niệm mơ hồ, gần như hữu hình nhưng ngoài tầm với cho đến khi đột nhiên không còn nữa. Trong phim tài liệu, Markelle (không biết rằng mình sẽ ăn bữa ăn đầu tiên ở nhà hàng với tư cách là người tự do cùng nhóm của Frank sau chưa đầy hai năm nữa) đã nói một cách lạc quan về một phiên điều trần tạm tha có thể xảy ra sau 13 năm nữa.
Jonathan, người vào tù ở tuổi 22 và rời đi ở tuổi 38, coi việc vào San Quentin là một ‘mục tiêu nghỉ hưu’, nói rằng: “Chẳng có lý do gì để bạn không nghĩ rằng mình sẽ ở đó cho đến khi 70 tuổi”. Tommy, ở độ tuổi năm mươi và có một người vợ chưa từng chung sống, hiện đang chán nản rằng mình sẽ trở thành một người tự do vào sinh nhật thứ 86, nhưng vẫn tiếp tục hy vọng điều đó sẽ thay đổi. Các huấn luyện viên hoặc bạn chạy trong Câu lạc bộ 1.000 dặm, hay người tham gia là một điều gì khác ngoài một người đàn ông tốt bụng đã mắc một số sai lầm khủng khiếp cách đây rất lâu. ‘Tôi cảm thấy bất lực khi già đi và chết trong phòng giam như tôi của ngày nay. Thật là lãng phí’, ông viết vào năm 2021.
Rahsaan có thể sẽ sớm được thả nhưng một lần nữa tình hình vẫn bất định. Ngày 13 tháng 1 năm 2022, thống đốc California Newsom giảm án cho anh cùng với 52 vụ việc khác. Rahsaan phạm tội vào năm 2000 ở tuổi 29, nhận bản án 55 năm 6 tháng vào năm 2003, và đã ngồi tù 21 năm.
Thống đốc viết: “Khi ở trong tù, ông Thomas đã nỗ lực hết mình để cải tạo. Hành động khoan hồng này đối với ông Thomas không giảm thiểu hay tha thứ cho hành vi của ông cũng như tác hại đã gây ra. Khoan hồng là để ghi nhận nỗ lực ông đã làm kể từ khi thay đổi bản thân”.
Đây là tin vui, vì lẽ ra phải mất 8 năm nữa ông mới chính thức đủ điều kiện để được tạm tha, và theo bản án ban đầu thì ông sẽ được trả tự do ở tuổi 85. Mặc dù vậy, cho đến ngày 8 tháng 2 năm 2023, ông cuối cùng cũng bước ra khỏi cổng San Quentin.
Khi còn tham gia Câu lạc bộ 1.000 dặm, Rahsaan đã dần hoàn thành ba cữ chạy bán marathon và một full marathon. Ông có thể không theo kịp tốc độ của Markelle ở bên ngoài. Ông khá bận rộn với nghề báo và sản xuất podcast cũng như một tổ chức đồng sáng lập có tên Prison Renaissance hướng tới kết nối những người bị giam giữ với cộng đồng.
Nhưng những gì ông học được từ nhóm còn có giá trị hơn đôi chân khỏe mạnh hay ngưỡng lactate tăng lên. ‘Tôi lớn lên ở Brownsville, một khu phố thuộc Brooklyn. Cảnh sát không bắn nhiều người trong chúng tôi như bạn thấy trên tin tức, nhưng họ không quan tâm. Vì vậy, khi bạn cảm thấy mình không phải là một phần của xã hội, không có sự hỗ trợ từ bên ngoài, thật khó để đưa ra những quyết định đúng đắn’, ông giải thích.
“Bây giờ những người như Frank, Diana và Kevin – họ đã cho tôi thấy rằng mọi người thực sự quan tâm đến tôi. Nếu gặp khó khăn, tôi có thể gọi cho bất kỳ ai trong số họ và chúng tôi sẽ tìm ra cách giải quyết. Sau đó, khi bạn cảm thấy mọi người trong xã hội quan tâm đến bạn và ủng hộ bạn, bạn yêu xã hội và muốn bảo vệ nó. Tôi nhận ra một thực tế là có rất nhiều tình yêu và rất nhiều người quan tâm ở ngoài kia. Tôi muốn cho họ thấy rằng tôi xứng đáng với cơ hội thứ hai mà họ đã giúp tôi có được”.
(VnRun dịch từ RWUK)
