Kenya lâu nay nổi danh là quê hương của những tên tuổi chạy dài tốt nhất thế giới như Paul Tergat, Eliud Kipchoge, Pamela Jelimo, Samuel Wanjiru… Không chỉ Olympic hay các giải thuộc hệ thống World Majors Marathon mà cả những giải nhỏ hơn, Kenya cũng là cái tên vượt trội về số danh hiệu giành được. Nhưng gần đây, hàng loạt ngôi sao điền kinh của nước này bị phát hiện dính líu tới doping, đưa Kenya trở thành tâm điểm chỉ trích.
Văn hóa chạy bộ
Iten – một thị trấn nhỏ chỉ có chừng 4000 dân ở phía Tây Kenya – nổi tiếng trong giới điều kinh là “quê hương của những nhà vô địch”. Trong hơn ba thập kỷ, ngôi làng ở độ cao 2438 mét so với mực nước biển này đã sản sinh ra nhiều chân chạy giành huy chương Olympic và chiến thắng các giải marathon với tần suất kỳ lạ, gần như tất cả những người đó đều là hậu duệ của các bộ lạc Kalenjin đã sống hàng thiên niên kỷ ở các đỉnh núi cao trong Thung lũng Rift (Rift Valley).
Kenya có các cao nguyên như Iten, Kaptagat và Bomet với độ cao từ 600 đến hơn 2000 mét so với mực nước biển, cung cấp môi trường lý tưởng để rèn sức bền. Độ cao lớn làm giảm lượng oxy có sẵn, khiến cơ thể tạo ra nhiều tế bào hồng cầu hơn, cải thiện khả năng chịu đựng của người chạy.
Chạy bộ đã ăn sâu vào văn hóa Kenya, đặc biệt là ở Rift Valley, nhiều trẻ em coi chạy xa như một phương tiện di chuyển hoặc đến trường. Tiếp xúc sớm với chạy bộ và văn hóa xung quanh chạy bộ tạo ra nền tảng cho thành công thể thao trong tương lai. Trên thực tế, hầu hết các vận động viên chứng thực điều này là nền tảng cốt lõi cho sự nghiệp của họ.
Các vận động viên Kenya thường tiêu thụ thức ăn có hàm lượng carbohydrate cao vốn rất cần thiết cho chạy bền. Ugali, một món ăn bằng bột ngô, là thực phẩm chính ở Kenya và rất giàu carbohydrate, cung cấp cho người chạy năng lượng cần thiết để chạy đường dài. Chế độ ăn uống cân bằng cùng với tiêu thụ thực phẩm không chế biến sẵn thúc đẩy thành công của các vận động viên nước này.
Các chân chạy Kenya thường tuân theo một chế độ tập luyện nghiêm ngặt, tập trung vào phát triển sức bền, sức mạnh và tốc độ. Nhiều vận động viên Kenya cũng tập luyện theo nhóm để có môi trường hỗ trợ và thúc đẩy họ đến giới hạn.
Trên thực tế, Eliud Kipchoge đã nói trong một cuộc phỏng vấn với TCS London Marathon rằng ”Vào cuối ngày, tất cả đều đạt được nhiều hơn những gì bạn có thể đạt được khi chỉ tập một mình”.
Mặc dù yếu tố di truyền có vai trò nào đó trong thành công của các chân chạy người Kenya, nhưng cần lưu ý là chỉ riêng di truyền không thể giải thích cho thành công của họ. Các yếu tố khác, chẳng hạn như những điều được liệt kê ở trên, cũng góp phần đáng kể. Cơ thể thon thả và đôi chân nhẹ nhàng sẽ giúp cho sức bền cao hơn và khả năng duy trì tốc độ ổn định.
Về điền kinh, Kenya là một cơn bão hoàn hảo. Sở thích chạy đường dài của phần lớn dân số kết hợp với niềm đam mê quốc gia dành cho môn thể thao này tạo ra vô số tài năng hiếm có ở tầm thế giới.
Kể từ năm 2000, quốc gia này giành được tổng cộng 30 danh hiệu Boston Marathon, và thành tích đáng chú ý của những người giữ kỷ lục thế giới như Eliud Kipchoge và Brigid Kosgei đưa điền kinh Kenya lên vị trí đi đầu về chạy dài. Tuy nhiên, bên dưới nữa là hàng trăm chân chạy đầy tài năng và tham vọng khác sẵn sàng vươn lên.
Kim tự tháp tài năng ở Kenya được cấu thành từ hàng nghìn chân chạy, vì vậy trước sức ép từ phía dưới, các vận động viên ở tốp trên luôn chịu áp lực phải ở trụ lại đỉnh cao. Kết quả là có 165 chân chạy nam của Kenya có thể chạy marathon với thời gian dưới 2:07. Nói một cách dễ hiểu, trong lịch sử chỉ có ba chân chạy Hoa Kỳ đạt được thành tích tương tự.
Rúng động trước cơn lốc doping
Hồi tháng 5, kỷ lục gia thế giới cự ly 10km Rhonex Kipruto trở thành vận động viên nổi tiếng mới nhất của Kenya bị nghi ngờ dính tới doping và tạm dừng thi đấu do. Nếu những lời chối tội của Kipruto không có hiệu quả và anh bị kết tội, thì chàng trai 23 tuổi này sẽ là một cái tên khác bị thêm vào danh sách không mấy vinh quang của đất nước này.
Cựu kỷ lục gia marathon Wilson Kipsang, cựu kỷ lục gia bán marathon Abraham Kiptum, nhà vô địch marathon Olympic Rio 2016 Jemima Sumgong, người chiến thắng London Marathon Daniel Wanjiru, người vô địch thế giới ba lần cự ly 1500m Asbel Kiprop và người kế nhiệm Elijah Manangoi là những cái tên đáng chú ý trong số các chân chạy tinh hoa của Kenya dính dáng đến chất cấm trong những năm gần đây.
Brett Clothier, người đứng đầu Cơ quan Liêm chính Điền kinh (AIU) – một cơ quan độc lập được thành lập cách đây 5 năm để chống lại vấn đề doping trong thể thao – cho biết: “Mọi người nên chuẩn bị tâm lý vì sẽ có thêm rất nhiều trường hợp doping ở Kenya trong vài tháng và vài năm tới. Tôi đang cố nói với mọi người rằng: ‘Đừng ngạc nhiên. Đừng sốc’. Đây là điều cần xảy ra để đưa mọi thứ về lại vòng kiểm soát. Bây giờ hoặc là không bao giờ“.
Những thay đổi lớn đang diễn ra ở một đất nước có những tài năng siêu phàm kết hợp với những cơ hội vô song nhưng thật không may là cũng tạo ra một vũng lầy doping. Và, như Clothier dự đoán, danh sách vi phạm sẽ còn tăng lên.
Với năng lực chạy dài vô song của Kenya, năm ngoái là lần đầu tiên kể từ năm 2007 quốc gia này không lọt vào top 3 trên bảng tổng sắp huy chương của Giải vô địch thế giới. Do cơn lốc doping mà người ta quên rằng đó là một hiện tượng đáng chú ý gần đây.
Vì thế tâm điểm chú ý cả giới điền kinh đổ hết về Kenya. Cơn lốc doping đang gây ra những rúng động tới tận gốc rễ của môn thể thao quốc dân của nước này.
Nguyên nhân
Tình trạng nghèo đói khá phổ biến. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) xếp Kenya ở vị trí thứ 147 trên toàn cầu về GDP bình quân đầu người khiến động lực tài chính để thành công thậm chí còn có sức hút lớn hơn.
Trong khi London Marathon thưởng 42.000 bảng cho những người chiến thắng, và giải thưởng tại các cuộc đua marathon lớn khác lên tới sáu con số, một vài giải ở tầm vóc thấp hơn như Nagoya Marathon chi thưởng cho nhà vô địch tới 250.000 USD, Seoul Marathon là 100.000 và Dubai Marathon là 80.000. Đó là những con số trong mơ với hầu hết các VĐV chạy bộ ở Kenya.
Clothier nói rằng không có gì ngạc nhiên khi chất cấm phát triển nhanh chóng tại quốc gia Đông Phi này: “Chạy đường trường là hạng mục sinh lợi nhất của điền kinh. Có tiền thưởng, phí xuất hiện, cộng với hàng trăm cuộc đua trên toàn thế giới để mọi người tham gia và kiếm tiền. Vì vậy, những gì bạn có ở Kenya là một tầng lớp đông đảo vận động viên chuyên nghiệp có thể nhờ vào chạy bộ mà kiếm sống thực sự tốt, đặc biệt là theo tiêu chuẩn của người Kenya. Điều đó cũng tạo ra một thị trường bất hợp pháp rất lớn cho các chất tăng cường thành tích. Khi xuất hiện thị trường bất hợp pháp này, cơ hội để thu lợi tài chính từ doping và cơ hội kiếm tiền từ bán các loại thuốc tăng cường thành tích cũng xuất hiện theo”.
“Không giống như ở nhiều quốc gia có đội tuyển quốc gia tập trung, Kenya có vô vàn những vận động viên chạy bộ chuyên nghiệp khác không không đại diện cho đất nước tại Thế vận hội hoặc các sự kiện lớn. Thực tế, họ còn phải leo rất, rất nhiều bậc thang mới đạt được đẳng cấp đó.
“Chân chạy marathon xếp hạng 100 ở Kenya đủ khả năng đi khắp thế giới kiếm tiền rất hậu hĩnh với tư cách là một chân chạy chuyên nghiệp. Điều đó đặt ra rất nhiều thách thức cho chương trình chống doping trong nước, bởi vì ở nhiều quốc gia khác, chẳng hạn như vận động viên nhảy xa xếp hạng 100 sẽ phải làm việc trong siêu thị, không có động lực lớn để sử dụng doping và chúng tôi không mong đợi cơ quan chống doping sẽ kiểm tra họ“.
Chỉ có một chân chạy nam người Kenya – Douglas Wakiihuri – giành chiến thắng trong 23 năm đầu tiên của London Marathon, cho đến năm 2004 – một năm sau khi Paul Tergat trở thành người Kenya đầu tiên giữ kỷ lục thế giới marathon nam. Không ai trong 2 người này gặp vấn đề gì với kiểm tra doping trong suốt sự nghiệp nhưng thành công của họ đã khơi dậy điều gì đó ở quê nhà.
Nhà báo thể thao Evelyn Watta rất nổi tiếng ở Kenya nói: “Sau kỷ nguyên của Paul Tergat, mọi thứ trở nên điên cuồng. Đó là khi các phương tiện truyền thông Kenya bùng nổ. Trước đó chúng tôi chỉ có một hoặc hai đài truyền hình, nhưng bây giờ ai cũng theo dõi điền kinh nên mọi người đều biết những chân chạy này trở nên nổi tiếng và giàu có. Họ thấy thực sự có thể sống nhờ chạy bộ nên ai cũng bắt đầu khao khát trở thành người chạy bộ. Có một câu nói rằng mỗi ngày lại có một chân chạy người Kenya được sinh ra. Điều đó có nghĩa là rất khó để giữ vững vị trí dẫn đầu. Vì thế doping xuất hiện“.
Với một quốc gia đạt được thành công toàn cầu nhanh chóng như vậy, dễ hiểu khi cơ sở hạ tầng chống doping của Kenya bị tụt lại khá xa.
Cơ quan phòng chống doping Kenya (ADAK) chỉ mới được thành lập năm 2016, sau khi nước này suýt chút nữa bị cấm tham dự Thế vận hội Rio vì một loạt vi phạm doping và cáo buộc tham nhũng.
Năm 2018, một báo cáo của Cơ quan phòng chống doping thế giới (WADA) có tiêu đề ‘Doping ở Kenya’ đã phát hiện trong khoảng thời gian 2004 – 2018, tới 138 vận động viên Kenya có kết quả xét nghiệm dương tính với các chất cấm, nhưng chỉ 14% số này bị phát hiện qua xét nghiệm không nằm trong phạm vi các giải.
Gunter Younger, tác giả chính của báo cáo WADA và phụ trách cuộc điều tra, cho biết sự hấp dẫn tài chính là điều tối quan trọng khi các chân chạy dùng doping: “Với hầu hết các vận động viên chúng tôi đã nói chuyện, thu nhập là yếu tố lớn nhất, không chỉ đối với gia đình họ mà đôi khi là cả bộ tộc. Hầu hết họ đều thuộc nhóm chưa đạt mức ưu tú nên giành được 5.000 euro là đảm bảo họ có thể tồn tại trong một năm. Thật xấu hổ khi họ phải thừa nhận gian lận, nhưng họ chấp nhận rủi ro để kiếm được một số tiền. Họ ít học và không biết chất cấm là gì hay tác hại thế nào với cơ thể – đối với họ, điều quan trọng hơn là được chạy“.
Báo cáo của WADA cho thấy phần lớn doping ở Kenya là “không phức tạp và không có sự phối hợp“. Nhưng Clothier nói rằng 5 năm qua đã chứng kiến sự gia tăng về mức độ tinh vi và “hoạt động tội phạm có tổ chức“.
Thật vậy, khi điều tra trường hợp sử dụng doping của vận động viên chạy cự ly trung bình Eglay Nalyanya vào năm nay, AIU phát hiện ra một “mẫu hành vi” trong các tài liệu giả mạo nhằm pháp bào chữa cho cô và những tài liệu được vận động viên Betty Lempus sử dụng.
Cố gắng che đậy việc sử dụng chất cấm, cả hai trưng ra chứng từ tiêm bắp do các bác sĩ không tồn tại thực hiện. Do đó tòa án kết luận rằng “các vận động viên ưu tú của Kenya đang được hỗ trợ bởi một hoặc nhiều người, gồm cả người có kiến thức y tế, để thực hiện hành vi phạm tội liên quan đến gian lận“. Nalyanya và Lempus sau đó lần lượt bị cấm thi đấu trong 8 và 5 năm.
Đó chỉ là ví dụ mới nhất về những cách nói dối để che đậy dấu vết dùng chất cấm ở Kenya.
Khi được hỏi về kết quả có chất EPO trong một cuộc kiểm tra doping năm 2014, chân chạy ba lần vô địch Boston Marathon Rita Jeptoo đã dùng hồ sơ y tế giả mạo và bị coi là “đỉnh cao nhất trong chiến lược tổng thể” của việc che đậy và dối trá, theo Tòa trọng tài thể thao (CAS).
Nhà vô địch marathon Thế vận hội Rio Sumgong cũng bịa ra các hồ sơ y tế tương tự sau khi có kết quả dương tính với EPO. Khi Kipsang 4 lần vắng mặt kiểm tra vào các năm 2018 và 2019, chân chạy này cung cấp lời khai của nhân chứng giả và sử dụng ảnh giả về một chiếc xe tải bị lật để cố gắng biện minh cho việc không thể tham dự kiểm tra doping.
Cách tiếp cận theo hướng báo động của Clothier trong bài thuyết trình năm 2019 về chạy bộ đường trường – cảnh báo về “một vụ bê bối doping có thể là tồi tệ nhất trong thể thao” – đã mang lại hiệu quả mong muốn.
Hy vọng
Cũng như các nhà tổ chức những giải đua đường trường và đại diện vận động viên, các công ty giày Asics, Adidas và Nike đều góp phần vào việc hình thành nên Chương trình Liêm chính Đường chạy vào năm 2020, cam kết tài trợ thêm 3 triệu đô la để kiểm tra 300 chân chạy hàng đầu thường xuyên tham gia các giải Gold Label.
Do đại dịch Covid nên chương trình này buộc phải hoạt động ở mức độ hạn chế hơn nhiều trong ba năm đầu tiên, xét nghiệm khoảng 80 chân chạy. Năm nay, chương trình đã hoạt động hết công suất, với hơn 150 chân chạy nam và 150 chân chạy nữ (khoảng 40% đến từ Kenya và Ethiopia) được theo dõi quanh năm. Tuy nhiên, ngày càng rõ ràng rằng nhắm mục tiêu vào nhóm ưu tú là không đủ.
Vấn đề của Kenya là nước này chưa có kinh phí hoặc nguồn lực trong cơ quan chống doping của mình để giải quyết hoàn toàn nhóm đứng dưới top đứng đầu nhưng tình hình sẽ thay đổi. Cuối năm 2022, chính phủ Kenya cam kết tăng khoản tài trợ cho chống doping thêm 5 triệu đô la/năm trong 5 năm tới.
Clothier phân tích: “Tiền có thể là một yếu tố thay đổi cuộc chơi thực sự. Không có cơ quan chống doping cấp quốc gia nào khác đạt mức độ xét nghiệm đến thế”. Nhóm thuộc diện chống doping của Kenya – những người chưa lọt vào Chương trình Liêm chính Đường chạy – đã tăng từ 38 vào năm 2022 lên hơn 300, trong khi con số xét nghiệm tại giải vô địch quốc gia của Kenya và chuẩn bị cho Giải vô địch thế giới vào tháng 8 đã tăng gấp 7 lần trong vòng 12 tháng. Clothier tin rằng đó là cải thiện quan trọng.
Chủ tịch Liên đoàn Điền kinh Thế giới Sebastian Coe hoàn toàn ủng hộ những nỗ lực của Liên đoàn và chính phủ Kenya trong việc giải quyết vấn đề. Mặc dù người hâm mộ chạy bộ có thể cụt hứng khi chứng kiến sự sa sút của những người chiến thắng các giải marathon lớn và những người đoạt huy chương giải vô địch thế giới do gian lận, Clothier khẳng định rằng mỗi trường hợp đều thể hiện sự tiến bộ trong quá trình biến điền kinh trở thành một môn thể thao trong sạch hơn.
Cuộc chiến chống doping của Kenya vẫn tiếp tục, nhưng tăng cường xét nghiệm và cam kết khắc phục vấn đề mang lại hy vọng về những thay đổi thực sự. Với việc Coe và Clothier ủng hộ các nỗ lực giải quyết vấn đề doping ở Kenya, có lý do để lạc quan rằng những sáng kiến chống doping của nước này sẽ dẫn đến một môi trường thể thao trong sạch và công bằng hơn, mang lại lợi ích cho các vận động viên trong sạch và bảo vệ tính liêm chính của môn thể thao này.
(VnRun tổng hợp)
